سوره ابراهيم(ع) چهاردهمين سوره قرآن مجيد در ترتيب تلاوت سوره‏ها و هفتادودومين سوره در ترتيب نزول مشهور است1. اين سوره به مناسبت ذكر نام حضرت ابراهيم(ع) در ضمن دعاهاي ايشان (آيات 22-27) به اين نام خوانده شده است2 و در روايات فضائل‏السور و نيز اقوال مفسران و علماي علوم قرآني تنها بدين نام معروف است3؛ اين سوره در پايان جزء سيزدهم از اجزاي سي‏گانه قرآن مجيد قرار گرفته است.
سوره ابراهيم(ع) داراي هفت واحد موضوعي(ركوع)، 52 آيه در مصحف رايج بنابر عدد كوفي و در شمارش‏هاي ديگر 51، 54 و 55 آيه، 831 كلمه4 و 3هزار و 434 حرف5 است. اين سوره به اجماع علوم قرآني در مكه نازل شده به جز در آيه 28 و 29 كه در مدينه و در شأن مشركان كشته‏شده در جنگ بدر نازل شده است6.
سوره ابراهيم(ع) كه پس از سوره رعد و قبل از سوره حجر قرار گرفته است، داراي مشابهت‏ها و همبستگي‏هاي مشهوري با سوره حجر است كه در ديدگاه زوجيت سوره‏ها زوج سوره ابراهيم مي‏باشد؛ از جمله اين همبستگي‏ها مي‏توان به اين موارد اشاره كرد:
- پايان سوره ابراهيم با وصف قرآن و آغاز سوره حجر با همين وصف7.
- در هر دو سوره به اصل رسالت الهي و مخالفت كافران با آن و تحقق و ثبوت سنت الهي در اقوام گذشته پرداخته شده است8، با اين تفاوت كه در سوره حجر بيان مصداق و تفصيل بيشتري دارد.
- در هر دو سوره، از حضرت ابراهيم(ع) در چندين آيه ياد شده است9.
- در سوره ابراهيم(ع) كه به اغوا و اغراي شيطان اشاره شده است10 سوره حجر به ريشه‏يابي و پي‏جويي زمينه و سبب آن پرداخته و در اين‏باره بياني تفصيل‏گونه دارد11.
- در روايتي از امام صادق(ع) قرائت دو سوره ابراهيم(ع) و حجر در يكي از نمازهاي هفته داراي خاصيتي ويژه معرفي شده است12، اين روايت در صورت صحت با توجه به همراهي اين دو سوره در آن مي‏تواند موءيدي بر زوجيت و همبستگي اين دو سوره باشد.
سوره ابراهيم(ع) جزء پنج سوره الراءات (سوره‏هايي كه با الر آغاز مي‏شوند) يعني يونس(ع)، هود(ع)، يوسف(ع)، ابراهيم(ع) و حجر است و در ترتيب مصحف رايج و ترتيب تلاوت پشت سرهم آمده‏اند جز اين‏كه سوره رعد كه با المر آغاز مي‏شود بعد از يوسف(ع) و قبل از ابراهيم(ع) در ميان آنها قرار گرفته است13. سيوطي به نقل از برخي علماي گذشته "الراءات" را بساتين‏القرآن ناميده است14؛ هم‏چنين اين سوره در دسته‏بندي الهام گرفته از روايت نبوي كه قرآن مجيد به چهار قسم "سبع‏طوال، مثاني، مئين و مفصل "تقسيم مي‏شود، در شمار سوره‏هاي مثاني محسوب شده است15.
"رسالت" رسولان الهي، محور موضوعي سوره ابراهيم(ع) است16: كه در حجم قابل‏توجهي از سوره بدون مشخص‏كردن پيامبري خاص گفت‏وگوها و رويارويي رسولان با مخالفان ايشان را ارائه داده است. اصول و مواضع كلي رسولان الهي و عكس‏العمل منكران ايشان در اين سوره جمع‏بندي شده است به‏طوري‏كه ارائه چنين دورنما و تصويري كلي از رسالت پيامبران و واكنش منكران آنها در سور ديگر قرآن كمتر ديده مي‏شود. تكرار قابل‏ملاحظه كلمه "رسل" و مشتقات آن (10 بار) و كلمه ناس (نه قومي خاص) (6 بار) با توجه به حجم سوره و نيز ارائه تقابل‏هاي نمادين و كلي، نه مختص به پيامبر يا قومي خاص، مناسبتي جالب و تدبر برانگيز با محور موضوعي اين سوره دارد.
تقابل‏هايي مانند نور و ظلمت17، كلمه طيبه و كلمه خبيثه18، قرار و زوال، ثبات و بي‏قراري19. براين اساس ياد كرد ابراهيم(ع) نيز كه در نگاه قرآني، رسولي نمونه شناخته مي‏شود، با اين محور موضوعي هماهنگي و مناسبت دارد و گزارش كوتاهي كه از مقابله و برخورد موسي(ع) با قوم خود آمده است20 حالتي استطرادي خواهد داشت.
دورنماي ديگري از سوره كه بي‏ارتباط با محور موضوعي مذكور سوره نيست و خود مي‏تواند به‏عنوان محور موضوعي سوره ديده شود و مسئله رسالت و تقابل رسولان و منكرانشان وابسته بدان مطرح گردد همان "تقابل ثبات و زوال" است؛ براين اساس در اين سوره، بينش‏ها و عقايد، عمل‏ها و كردارها، گفتارها و اقوال، اعتمادها و تكيه‏گاه‏ها، پيروي‏ها و رهبران، فرجام‏ها و عواقب با اين نگاه و با اين تقابل نگريسته شده و ارائه مي‏گردد، مثلاً يادآوري توكل بر خداوند و چهاربار تكرار مشتقات آن در دو آيه 11 و 12 در مقابل اعتماد و اتكال كافران بر اعمال و رهبران مستكبر خود21 از جمله شواهد بارز اين موضوع محوري است. انبيا و دعوت آنان و فرجام موءمنان و منكران رسل و سخن و فرجام ايشان مصاديق روشني از حق و قرار و ثبات از يك‏طرف22 و باطل، زوال، بوار و هلاك23 از طرف مقابل نمايانده مي‏شوند. ابراهيم(ع) نيز در تصويري كه از او داده مي‏شود يعني "بشري متصل و متكي به حق" و "داعي پروردگار" به‏عنوان نمونه كاملي از ثابتان و قراريافتگان و سخنان و دعاهاي او به‏عنوان نمونه بارزي از قول ثابت و در تعبيري رساتر مصداق كامل و بارز آيه 27 اين سوره است24: يتبت‏الله الذين بالقول الثابت في‏الحيوة و في‏الاخرة: «خداوند موءمنان را با گفتار ثابت و حق در زندگي دنيا و آخرت ثبات و قرار مي‏بخشد».
اين سوره با حروف مقطعه الر و اشاره به انزال كتاب و هدف از آن و مالكيت فراگير الهي و گمراهي و فرجام بد كافران آغاز شده و پس از اشاره به همزباني رسولان الهي با قوم خويش و اين‏كه هدايت و گمراهي به مشيت خداوند عزيز حكيم است، رسالت موسي(ع) را يادآور مي‏شود سپس به پندگيري از سرگذشت اقوام گذشته فرا مي‏خواند و در اين ميان گفتار رسولان الهي و پاسخ منكرانشان بدون مشخص‏كردن رسول و قومي خاص آورده شده است. در ادامه بي‏ثمربودن اعمال كافران و فرجام دردناك آنان در قيامت و گفت‏وگوي پيروان گمراه‏شده با رهبران گمراه‏كننده مانند مستكبران و شيطان و فرجام خوش موءمنان صالح بيان گرديده است. پس از مقايسه كلمه طيبه با كلمه خبيثه با تمثيل آن دو به دو درخت يكي استوار و باردار و ديگري از جابركنده و بي‏قرار و اشاره به هلاكت و زوال كافران و مشركان و ثبات و قرار موءمنان و دعوت ايشان به نماز و انفاق و بيان مظاهري از ربوبيت الهي، دعاهاي ابراهيم(ع) براي خود، فرزندانش و موءمنان آمده است. در ادامه سوره با تأكيد بر عدم‏غفلت و خلف‏وعده خداوند و ارائه تصويري از مناظر نزول عذاب الهي و روز قيامت، همه مردم به خصوص ظالمان را هشدار مي‏دهد و سرانجام، اين سوره با وصفي زيبا از قرآن خاتمه‏اي به يادماندني به ذهن مي‏سپارد: هذا بلاغ للناس و لينذروا به وليعلموا أنما هو اله واحد و ليذكر اولواالالباب: «اين پيامي است براي همه مردم تا اين‏كه بدان بيم يابند و بدانند كه او معبودي يگانه است و تا صاحبان خرد پند گيرند».
هركس بخواهد حضرت ابراهيم(ع) را با معرفي قرآن بشناسد در اولين مرحله، اين سوره ابراهيم(ع) است كه او را به‏سوي خود مي‏كشاند. سوره‏اي كه تنها با نام "ابراهيم" خوانده مي‏شود. حضرت ابراهيم(ع) را با دعاهايش شناسانده است و اين تنها سوره‏اي است در ميان سوره‏هاي قرآن كريم كه در يادكرد ابراهيم(ع) تنها دعاهاي او را آورده است25. در ميان دعاهاي قرآني رايج ميان مسلمانان برخي دعاهاي ابراهيم(ع) در اين سوره مشهور است از جمله: رب اجعلني مقيم‏الصلوة و من ذريتي ربنا و تقبل دعاء: «پروردگارا! مرا برپادارنده نماز قرار ده و نيز از فرزندانم. پروردگارا و دعاي مرا بپذير»(آيه 40)
ربنا اغفرلي و لوالدي و للموءمنين يوم يقوم‏الحساب: «پروردگارا، روزي كه حساب برپا مي‏شود بر من و پدر و مادرم و بر موءمنان ببخشاي»(آيه 41).
و از جمله امثال قرآن كريم سه مثلي كه در اين سوره آمده است26 در زيبايي و تأثير نمونه‏اند.
سوره ابراهيم(ع) كه تمام فضاي آن را مباني معرفتي، بينشي و عقيدتي فرا گرفته است27، تنها دستور و سفارش عملي كه براي موءمنان و البته وابسته به بينش و عقيده را بيان مي‏كند، در ميانه سوره و در خصوص اقامه نماز و انفاق آشكارا و پنهان است28.
در برخي روايات فضائل‏السور "رفاقت و همنشيني ابراهيم(ع)" در بهشت ثمره قرائت (موءثر و مداوم) اين سوره بيان شده است29 كه محتواي سوره و اثر وضعي قرائت موءثر آن در شخصيت قاري مي‏تواند موءيدي بر صحت مضمون اين روايت باشد.